Διαβάστε κι αυτό από την εφ. Το Βήμα

JIM AL KHALILI
* Στο εσωτερικό κάθε μαύρης τρύπας υπάρχει μια περιοχή που την ονομάζουμε "μοναδικότητα". Είναι το σημείο όπου ο χώρος και ο χρόνος τελειώνουν και που η Φυσική είναι εντελώς άχρηστη. Είναι μια νέα περιοχή του Σύμπαντος όπου η Φυσική δεν εξηγεί πολλά
εφ. Το Βήμα Κυριακή 20 Φεβρουαρίου 2005

«Αν είχα φτιάξει μηχανή χρόνου δεν θα έγραφα βιβλία»
Είναι ο ένας εκ των δύο «ανατόμων» του εγκεφάλου του Αϊνστάιν και ευρύτερα γνωστός ως εκλαϊκευτής των επιστημών. Ο ιρακινής καταγωγής καθηγητής Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ Jim Al Khalili επισκέφθηκε τη χώρα μας και έδωσε δύο διαλέξεις, στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Λίγο πριν από την ομιλία του στη Θεσσαλονίκη, ο καθηγητής κ. Ιωάννης Σειραδάκης είχε μαζί του μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για την έννοια του χρόνου, για τα ταξίδια στο παρελθόν και στο μέλλον, για τις μαύρες τρύπες, για το αν υπάρχουν πολλά σύμπαντα και πόσα. Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στα ελληνικά το βιβλίο του Τζιμ Αλ Χαλίλι «Σκουληκότρυπες, μαύρες τρύπες και χρονομηχανές». Σε ερώτηση τι τον παρακίνησε να γράψει το βιβλίο αυτό, απαντά: «Είμαι μάλλον τυχερός. Οι περισσότεροι φίλοι μου δεν είναι επιστήμονες. Κατά τη διάρκεια της καριέρας μου περνώ τον περισσότερο προσωπικό μου χρόνο προσπαθώντας να τους εξηγήσω τι κάνω. Πέρασα πολλά χρόνια προσπαθώντας να εξηγήσω απλά πράγματα. Το εκπληκτικό είναι όταν μου λένε "πώς και δεν το είχα προσέξει", "έπρεπε να το ξέρω", "πώς και δεν μου το εξήγησε κανείς πριν, ώστε να περάσω την υπόλοιπη ζωή μου γνωρίζοντας". Επρεπε να μοιραστώ αυτές τις απόψεις με περισσότερους ανθρώπους και όχι μόνο με τους φίλους μου». Οι απόψεις που ανταλλάσσουν οι δύο καθηγητές στη συζήτηση που δημοσιεύουμε σήμερα λύνουν σημαντικές απορίες για τα μυστήρια του Σύμπαντος.
- Εχετε γράψει ένα βιβλίο για τις σκουληκότρυπες, τις μαύρες τρύπες και τις μηχανές του χρόνου. Ας αρχίσουμε από τον χρόνο: Ποια είναι η έννοια του χρόνου;
«H άποψή μας για τον χρόνο είναι αυτή που έχουμε εδώ και πολλές εκατοντάδες χρόνια. Πολλοί άνθρωποι, από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων ακόμη, συζητούν για την έννοια του χρόνου. Σήμερα φαίνεται πως, με την τρέχουσα αντίληψη περί χρόνου στη φυσική, οι αρχικές απόψεις μας δεν ήταν σωστές. Θεωρούσαμε ότι ο χρόνος είναι κάτι έξω από τον χώρο που ζούμε, έξω από το σύμπαν μας. Οτι υπάρχει ο απόλυτος χρόνος που συνεχίζει να κυλάει το ίδιο για όλους. Ετσι, συνηθίζω να λέω στους μαθητές μου ότι, αν βρίσκουν τις διαλέξεις μου βαρετές, τότε μάλλον είναι εκτενείς, παίρνουν πολύ χρόνο. Αν όμως είναι ενδιαφέρουσες, τότε ο χρόνος περνάει πολύ γρήγορα».
- Εννοείτε τον βιολογικό χρόνο;
«Είναι αυτό που αποκαλώ "η υποκειμενική αντίληψη του χρόνου". Αν σε πάρει ο ύπνος και νομίζεις ότι κοιμήθηκες μερικά λεπτά και όταν ξυπνήσεις κοιτάξεις το ρολόι σου και δεις ότι κοιμάσαι μία ώρα, συνήθως δεν αμφισβητείς το ρολόι σου. Ξέρεις ότι ίσως το μυαλό σου σε ξεγέλασε. Επειδή όλοι δεχόμαστε, παρά την υποκειμενική μας αντίληψη, ότι ο χρόνος είναι απόλυτος. Συνηθίζουμε να λέμε "πώς περνάει ο χρόνος!". H συνήθης εξήγηση είναι ότι ο χρόνος εξελίσσεται με ρυθμό ενός δευτερολέπτου ανά δευτερόλεπτο. Είναι μια καλή εξήγηση αλλά χωρίς ουσία, καθώς δεν μπορείς να μετράς τον χρόνο σε σχέση με τον εαυτό του. Είναι απλώς ένας τρόπος για να μετράμε τη συνέχεια του χρόνου. Εχουν περάσει 100 χρόνια από το 1905, όταν ο Αλμπερτ Αϊνστάιν εμφανίστηκε με πολλές νέες θεωρίες στη φυσική. Μία από αυτές είναι η Θεωρία της Σχετικότητας, όπου διετύπωσε την άποψη ότι η ιδέα που είχαμε ως τώρα για τον χρόνο είναι λανθασμένη. Στην πραγματικότητα ο χρόνος δεν είναι απόλυτος. Είναι σχετικός. Εξαρτάται από το πόσο γρήγορα κινείται ο παρατηρητής. Ετσι, δύο άνθρωποι δεν θα πρέπει ποτέ να συμφωνούν ακριβώς για τον χρόνο. Συνήθως, σε εμάς, υπάρχει μια μικρή διαφορά. Ο χρόνος δεν μπορεί να αλλάξει ανάλογα με τη συναισθηματική κατάσταση, για παράδειγμα».
- Εννοείτε ότι ένα άτομο μπορεί να κινείται σε ένα συγκεκριμένο σύστημα χρόνου ενώ ένα άλλο σε διαφορετικό σύστημα χρόνου. Τα συστήματα αυτά είναι δυνατόν να αλληλεπιδρούν; Αν ναι, τότε μήπως αυτό σημαίνει ότι η ζωή δύο ανθρώπων που πιθανόν να γεννήθηκαν την ίδια χρονική στιγμή μπορεί να εξελίσσεται διαφορετικά: του ενός η ζωή να περνάει πιο γρήγορα και του άλλου πιο αργά;
«Ακριβώς. Αυτό μας λέει η Σχετικότητα. Συνήθως αυτή η διαφορετική ροή του χρόνου για εμάς που ζούμε στη Γη είναι πολύ μικρή και έτσι δεν βλέπουμε καμία διαφορά. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, μπορούμε να πούμε, για παράδειγμα, ότι η διάρκεια του χρόνου ζωής ενός κατοίκου επάνω σε έναν αστεροειδή ή ακόμη και του πιλότου ενός τζετ διαφέρει από τη διάρκεια της ζωής κάποιου που ζει στη Γη. Αυτό συμβαίνει επειδή η κατάσταση της κίνησής τους είναι διαφορετική. Στον αστεροειδή και σε ένα τζετ κινούνται πιο γρήγορα. Οσο πιο γρήγορα κινείται κάποιος, όσο πιο πολύ πλησιάζει την ταχύτητα του φωτός, τόσο πιο αργά περνάει ο χρόνος του, και επομένως - σε σύγκριση με τους ανθρώπους στη Γη - ζει περισσότερο».
- Ο χρόνος επομένως είναι σχετικός και ένας αστροναύτης μπορεί να γίνει νεότερος καθώς περιφέρεται γύρω από τη Γη. Σημαίνει δηλαδή αυτό ότι μπορούμε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και, κυρίως, στο παρελθόν;
«Το ταξίδι στον χρόνο είναι κάτι που ενδιαφέρει πολλούς. Υπάρχουν θεωρίες που υποδεικνύουν μεθόδους ελέγχου του χρόνου, που εξετάζουν κατά πόσον μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε, αν δηλαδή μπορούμε να ταξιδέψουμε στον χρόνο έτσι όπως ταξιδεύουμε στο Διάστημα. H κεντρική ιδέα είναι ότι δεν ελέγχουμε τον χρόνο αλλά εξελισσόμαστε μέσω του χρόνου συνεχώς. Το ταξίδι στον χρόνο είναι πιθανό, σύμφωνα με τη Θεωρία της Σχετικότητας. Πολλοί όμως συμφωνούν ότι δεν είναι ταξίδι σε πραγματικό χρόνο. Αυτό συμβαίνει όταν κανείς ταξιδεύει με ταχύτητα πολύ κοντά στην ταχύτητα του φωτός. Ενας άλλος τρόπος για να επιβραδύνει κανείς τον χρόνο είναι να κινείται σε πολύ ισχυρό πεδίο βαρύτητας, ας πούμε στο βαρυτικό πεδίο ενός πολύ μεγάλου αστεριού. Επιβραδύνοντας τον χρόνο του κάποιος, θα περνούν λιγότερα χρόνια από πάνω του σε σχέση με τους ανθρώπους στη Γη. Ετσι, αν φανταστούμε δύο δίδυμα και το ένα από αυτά ταξιδέψει με έναν πύραυλο κοντά στην ταχύτητα του φωτός επί έναν χρόνο, ας πούμε, όταν γυρίσει στη Γη θα είναι κατά έναν χρόνο μεγαλύτερο. Θα ανακαλύψει όμως ότι το αδελφάκι του που έμεινε στη Γη είναι κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερο, γιατί πάνω στον πύραυλο πέρασε λιγότερος χρόνος για αυτό. Αυτό είναι ένα παράδειγμα ταξιδιού στο μέλλον. Αν κάποιος ταξίδευε με τη "μηχανή του χρόνου" επί ένα έτος, κατά την επιστροφή στη Γη θα μπορούσε να είχαν περάσει εννέα χρόνια. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε να ταξιδεύουμε στο μέλλον».
- Και τι γίνεται με το παρελθόν; Μπορεί, π.χ., κανείς να γυρίσει πίσω και να σκοτώσει τους γονείς του προτού γεννηθεί;
«Αυτή είναι η πιο ενδιαφέρουσα ερώτηση. Αυτό που δεν καταλαβαίνουν οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ότι η καλύτερη θεωρία προς το παρόν σχετικά με τον ορισμό του χρόνου είναι η Θεωρία της Γενικής Σχετικότητας. Και η θεωρία αυτή υποστηρίζει μαθηματικά ότι το ταξίδι στο παρελθόν είναι δυνατόν. Οι εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας δείχνουν ότι δεν μπορούμε να εμποδίσουμε το ταξίδι στο παρελθόν. Πολλοί όμως υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα πρόβλημα στη θεωρία, εξαιτίας του οποίου δημιουργούνται διάφορα παράδοξα. Οι περισσότεροι φυσικοί δεν έχουν αποδείξεις ότι δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε στο παρελθόν. Ισχυρίζονται όμως ότι θα ήταν γελοίο ένα τέτοιο ταξίδι, γιατί θα μπορούσαμε να γυρίσουμε στο παρελθόν και να σκοτώσουμε τον παππού μας προτού καν γνωρίσει τη γιαγιά μας, και προτού αυτή γεννήσει τη μητέρα μας και προτού αυτή μας γεννήσει. Κι αν δεν γεννηθήκαμε ποτέ, ποιος σκότωσε τον παππού μας; Ετσι, είναι αδύνατον να επιτύχει κανείς στην απόπειρα να σκοτώσει τον παππού του, επειδή ο ίδιος είναι η απόδειξη ότι απέτυχε».
- Υπάρχει δηλαδή η αρχή της αιτίας και του αιτιατού, που δεν μπορεί να παραβιαστεί.
«Ναι. Πολλοί φυσικοί πιστεύουν ότι είναι πιθανόν να ταξιδέψει κανείς στο παρελθόν, αλλά ότι συγχρόνως υπάρχουν μερικοί κανόνες που δεν μπορούν να παραβιασθούν γιατί διαφορετικά οδηγούν σε ανακόλουθες λύσεις. Αυτός είναι ένας όρος πολύ βαρετός που σημαίνει ότι δεν μπορεί κανείς να κάνει παράδοξα, πρέπει να τα αποφεύγει. Δεν εξηγεί όμως γιατί αποτυγχάνει. Αν πάει κάποιος στο παρελθόν και σκοτώσει τον παππού του, πώς μπορεί να αποτύχει; Ξέρει ότι πρέπει να σκοτώσει την απόδειξη της αποτυχίας του. Τι συμβαίνει όμως όταν προσπαθεί να πυροβολήσει, για παράδειγμα, τον παππού του; Αυτό δεν το περιγράφουν, και με αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι - και οι φυσικοί - έχουν πρόβλημα».
- Οι εξισώσεις δηλαδή μπορούν να επιτρέψουν να συμβεί κάτι το οποίο γνωρίζουμε ότι δεν μπορεί να συμβεί.
«Νομίζω ότι αυτή είναι η αλήθεια, κάτι πρέπει να πηγαίνει στραβά με τις εξισώσεις επειδή οδηγούν σε μια παράδοξη κατάσταση και ξέρουμε ότι στη φύση δεν αρέσουν τα παράδοξα. H φύση είναι μαγική».
- Στο βιβλίο σας έχετε ένα κεφάλαιο για τις μηχανές του χρόνου. Εχετε κατασκευάσει ποτέ καμία;
«Αν είχα φτιάξει μια μηχανή του χρόνου δεν θα έγραφα βιβλία. Θα έκανα πολύ πιο ενδιαφέροντα πράγματα στη ζωή μου. Θα άλλαζα την Ιστορία, ας πούμε... Οσον αφορά το βιβλίο, διερευνώ και εξηγώ την έννοια του χώρου και του χρόνου και φθάνω σε ένα σημείο που αποδεικνύω ότι το ταξίδι στο παρελθόν είναι μάλλον απίθανο. Αν όμως ήταν δυνατόν να ταξιδέψουμε στο παρελθόν, πώς θα φτιάχναμε μια μηχανή του χρόνου; Στο κεφάλαιο που αναφέρεσθε χρησιμοποιώ μερικές υποθετικές ιδέες σε κάποιες θεωρίες της Φυσικής και προσπαθώ να επινοήσω τρόπους με τους οποίους μπορούμε ίσως να συνδεθούμε με το παρελθόν. Μία από αυτές τις ιδέες είναι και αυτή της σκουληκότρυπας».
- H σκουληκότρυπα είναι κάτι σαν κοσμική σήραγγα ανάμεσα σε δύο μαύρες τρύπες. Σωστά;
«Αυτή είναι η αρχική ιδέα. Οτι η μαύρη τρύπα είναι ένα άκρο στον χώρο και στον χρόνο, είναι ένα σημείο που αν το διέλθει κανείς δεν μπορεί να επιστρέψει. Ο Αϊνστάιν παρουσίασε πρώτος την ιδέα ότι μια μαύρη τρύπα είναι μια πύλη, που οδηγεί μέσω μιας κοσμικής σήραγγας σε μιαν άλλη μαύρη τρύπα. Φυσικά υπήρχε πρόβλημα με αυτή τη θεωρία επειδή μια μαύρη τρύπα έχει κάτι που την περιορίζει, τον "ορίζοντα των γεγονότων". Αν μπεις σε μια μαύρη τρύπα δεν μπορείς να ξαναβγείς. Είναι σαν το παράδειγμα του φυλακισμένου που σκάβει μια σήραγγα για να βγει από το κελί του, η οποία όμως δεν τον οδηγεί στον έξω κόσμο, αλλά σε ένα άλλο κελί. H ιδέα ότι μια σκουληκότρυπα συνδέει δύο μαύρες τρύπες δεν είναι πολύ χρήσιμη για το ταξίδι στον χρόνο. Υπάρχουν πιο πρόσφατες ιδέες, από τη δεκαετία του '90, που υποστηρίζουν ότι πιθανόν να μπορεί κάποιος να σχεδιάσει μαύρες τρύπες που οι έξοδοί τους να μπορούν να κρατηθούν ανοιχτές όταν επιτευχθεί η μεταξύ τους σύνδεση με έναν πολύ εξειδικευμένο τρόπο, έτσι ώστε να διατηρηθεί η σταθερότητα της σκουληκότρυπας. Αν κατασκευαστεί κατά κάποιον τρόπο μια τέτοια σκουληκότρυπα, πιθανόν με την τεχνολογία που θα υπάρχει ύστερα από 1.000 χρόνια, τότε στις μαύρες τρύπες δεν θα υπάρχουν ισχυρές δυνάμεις βαρύτητας και θα μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τις σκουληκότρυπες σαν έναν κοσμικό αυτοκινητόδρομο. Υπάρχουν πολλές ταινίες που αναφέρονται σε αυτό. Οπως το "Σταρ Τρεκ", ή η "Επαφή" που βασίζεται στο βιβλίο του Καρλ Σαγκάν, το οποίο αποτέλεσε τη βασική ιδέα για την ανάπτυξη της θεωρίας για τις σκουληκότρυπες. Ο Σαγκάν, που ήταν διάσημος αστροφυσικός, έγραψε ένα βιβλίο για το πώς θα πάμε από το ένα σημείο του Γαλαξία σε ένα άλλο μακρινό μέρος του. Φαίνεται ότι οι σοβαρές θεωρίες της Φυσικής επηρέασαν το Χόλιγουντ».
- Είπατε ότι μια σκουληκότρυπα μπορεί να ενώνει δύο μαύρες τρύπες οι οποίες μπορεί να μην έχουν έναν ορίζοντα γεγονότων. Νομίζω ότι αυτό καταστρατηγεί μία από τις βασικές αρχές της θερμοδυναμικής, την «αρχή της κοσμικής λογοκρισίας».
«Σωστά. H ιδέα αυτή οφείλεται στο ότι στο εσωτερικό κάθε μαύρης τρύπας υπάρχει μια περιοχή που την ονομάζουμε "μοναδικότητα". Είναι το σημείο όπου ο χώρος και ο χρόνος τελειώνουν και που η Φυσική είναι εντελώς άχρηστη. Είναι μια νέα περιοχή του Σύμπαντος όπου η Φυσική δεν εξηγεί πολλά. Χρειαζόμαστε αυτόν τον ορίζοντα των γεγονότων για να μας προστατεύσει από αυτή τη μοναδικότητα που δεν καταλαβαίνουμε. H ιδέα της σκουληκότρυπας δεν χρειάζεται μαύρες τρύπες. Αυτό που χρειάζεται - και είναι περίεργο - είναι ένα υλικό που καλείται εξωτική ύλη για να διατηρήσει τη σκουληκότρυπα. Το πρόβλημα με την εξωτική ύλη είναι ότι μια τέτοια ύλη προϋποθέτει την ύπαρξη αρνητικής μάζας. Ακόμη και οι φυσικοί αναρωτιούνται πώς μπορεί να υπάρχει κάτι με αρνητική μάζα. Ακούγεται τρελό, αλλά υπάρχει πιθανότητα να υφίσταται κάτι τέτοιο, όπως υπάρχει πιθανότητα ύπαρξης αρνητικής ενέργειας εξαιτίας αυτών που αποκαλούμε κβαντικές διαταραχές. Το να έχουμε όμως κάτι με αρνητική ενέργεια είναι πολύ διαφορετικό από το υλικό που χρειαζόμαστε για να χτίσουμε μια σκουληκότρυπα. Αρα είμαστε πολύ μακριά από την πραγματικότητα αν σκεφτόμαστε κάτι τέτοιο». «Ισως έχουν δημιουργηθεί πολλά σύμπαντα»
- Υπάρχουν άλλα σύμπαντα; Εχουμε αποδείξεις για αυτό;
«Πιθανόν να υπάρχουν. Ισως ζούμε σε ένα ανάμεσα από ατέλειωτα σύμπαντα. Το πρόβλημα είναι ότι προς το παρόν δεν ξέρουμε πώς να το αποδείξουμε. Προσωπική μου άποψη είναι ότι υπάρχουν, απλώς επειδή το Σύμπαν μας είναι πολύ ξεχωριστό. Είναι ακριβώς συντονισμένο για εμάς και για να ζούμε εδώ. Ακόμη και η μικρότερη αλλαγή σε μία από τις βασικές σταθερές της φύσης - η ενέργεια του ηλεκτρονίου, για παράδειγμα - αν ήταν μικρότερη ή μεγαλύτερη δεν θα μπορούσαν να δημιουργηθούν άτομα. Ετσι, δεν θα είχαμε άτομα. Αν δεν είχαμε άτομα, δεν θα είχαμε ύλη, πλανήτες και δεν θα υπήρχαμε. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στη Φυσική που αποδεικνύουν ότι, αν κάτι ήταν ελάχιστα διαφορετικό, δεν θα ήμασταν εδώ τώρα. H πιο απλή και πιο όμορφη εξήγηση είναι να πούμε ότι υπάρχουν όλοι οι πιθανοί τύποι σύμπαντος, με όλες τις πιθανές τιμές για τα βασικά συστατικά της φύσης. Είμαστε τυχεροί που βρεθήκαμε σε ένα σύμπαν με ακριβώς τα υλικά που είναι απαραίτητα για εμάς».
- Μιλήσατε για φυσικές σταθερές. Μπορείτε να αναφέρετε μερικά παραδείγματα;
«Μία από τις πιο σημαντικές φυσικές σταθερές είναι η ταχύτητα του φωτός. Το περίφημο c στη θεωρία του Αϊνστάιν έχει μια ξεχωριστή και συγκεκριμένη τιμή στο Σύμπαν μας. Δεν είναι ξεχωριστή επειδή είναι η ταχύτητα που ταξιδεύει το φως, αλλά επειδή είναι ένας αριθμός ιδιαιτέρως συνδεδεμένος με το Σύμπαν μας. Απλώς τυχαίνει το φως να ταξιδεύει με αυτή τη συγκεκριμένη ταχύτητα. Μια άλλη φυσική σταθερά είναι η σταθερά του Πλανκ, που εισήγαγε ο Μαξ Πλανκ πριν από 100 χρόνια, η οποία σχετίζεται με το μικρότερο πακέτο ενέργειας που το φως και οποιαδήποτε άλλη ακτινοβολία μπορεί να έχει. Το φως δεν εκπέμπεται συνεχόμενα αλλά αποτελείται από μικρά πακέτα που τώρα αποκαλούμε φωτόνια. H σταθερά του Πλανκ ορίζει αυτό το πακέτο ενέργειας που είναι μια βασική σταθερά για το Σύμπαν μας».
- Πώς θα έμοιαζε ένα διαφορετικό σύμπαν με διαφορετική σύσταση;
«Ισως υπάρχουν πολλά σύμπαντα που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης έκρηξης, όπως το δικό μας, αλλά τα συστατικά τους δεν ήταν ικανά να επιζήσουν για πολύ. Ισως έχουν δημιουργηθεί πολλά σύμπαντα τα οποία τελικά δεν κατάφεραν να επιβιώσουν επειδή τα συστατικά που δημιουργήθηκαν σε αυτά, κατά τη γένεσή τους, ήταν λάθος και έτσι κατέρρευσαν και διαλύθηκαν. Αλλα σύμπαντα ίσως είχαν τα σωστά υλικά αλλά οι έλξεις ανάμεσα στα βασικά συστατικά ήταν πολύ αδύναμες ή πολύ ισχυρές. Νομίζω ότι το Σύμπαν μας, στη φαντασία μας, είναι το πλουσιότερο που θα μπορούσαμε να έχουμε. Φυσικά δεν μπορούμε να φανταστούμε άλλα. Ισως υπάρχουν σύμπαντα με περισσότερες διαστάσεις. Ή χωρίς διαστάσεις».
- Δηλαδή είναι πιθανόν να υπάρχουν πολλά σύμπαντα με διαφορετική σύσταση και ανάμεσα σε αυτά τουλάχιστον ένα που έχει τις φυσικές σταθερές του δικού μας και εμείς είμαστε οι τυχεροί που ζούμε σε αυτό.
«Νομίζω ότι έτσι ακριβώς είναι».
- Μπορούμε να επικοινωνήσουμε με άλλα σύμπαντα;
«Προς το παρόν είναι ένα θέμα που αφορά κάποιους θεωρητικούς. Είναι ακόμη στη σφαίρα της φαντασίας. Λέμε ότι πιθανόν μια σκουληκότρυπα δημιουργήθηκε από ένα προϋπάρχον σύμπαν επειδή υπήρχε πολλή ενέργεια και πολλή εξωτική ύλη. Ισως κάποιες από αυτές να οδηγούν σε κοντινά σύμπαντα. Αλλά είναι μόνο ένα "ίσως". Είναι υπέροχη ιδέα, αλλά χρειαζόμαστε αποδείξεις καθώς η Φυσική είναι μια εμπειρική επιστήμη. Ως τότε, μπορούμε να το συζητάμε σε φιλοσοφικό επίπεδο και όχι στη βάση επιστημονικής έρευνας».
* Το βιβλίο του Τζιμ Αλ Χαλίλι «Σκουληκότρυπες, μαύρες τρύπες και χρονομηχανές» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τραυλός. Σύντομα θα κυκλοφορήσει και το νέο του βιβλίο, που αφορά την κβαντομηχανική.